For oss som sit trygt i Noreg, er det ikkje lett ? vite korleis vi skal tolke episodane av sjokkerande vald som finn vegen fr? den s?kalla Islamske staten (IS) og inn i v?r daglege mediestraum. Kven er IS eigentleg? Ikkje har dei grenser, ikkje har dei noka form for internasjonal aksept – kort sagt manglar IS dei fleste trekka vi tillegg ein stat. Professor Brynjar Lia kallar dei ein ?protostat?.
? Dei ?nskjer kontroll over eit territorium der dei kan innf?re islamsk lov – sharia. Dei marknadsf?rer seg som ein stat, seier han.
Protostatane blir fleire
Lia forska lenge p? jihadisme ved Forsvarets forskingsinstitutt f?r han kom til UiO og vart fagleg leiar for Senter for islam- og midtaustenstudiar.
I ein fersk artikkel har han kartlagt kor mange slike protostatar som har eksistert?sidan den moderne jihad-r?rsla vaks fram i slutten av 80-?ra. Han har funne om lag 20 slike statar, og etableringstakta har auka etter den arabiske v?ren i 2011.
? Dette er ein f?rebels studie, for det er ikkje lett ? definere desse statane. Men IS er eit sv?rt eksplisitt uttrykk for kva slike grupper pr?ver ? gjere. IS gjer mange ting som statar gjer. Dei utferdar myntar, dei har eit byr?krati og eige flagg, dei tilbyr offentlege tenester, og dei er opptekne av – rett nok sv?rt brutal – rettshandheving, illustrerer han.
Medan IS no har makt i eit omr?de st?rre enn Storbritannia, og som inkluderer om lag ?tte millionar menneske, har andre protostatar vore kortliva tiltak med knapt nokon territoriell kontroll. Fatah al-Islam eksisterte til d?mes nokre korte m?nader i ein flyktningeleir i Libanon, medan Jund Ansar Allah i Rafah i Gaza ikkje hadde kontroll over noko territorium og mest var ? rekne som ei protesterkl?ring mot Hamas. Dei fleste protostatane har oppst?tt i Midtausten og Nord-Afrika, men det finst ogs? d?me fr? Kaukasus, Afghanistan og Somalia.
Treng ikkje territorium
Men kvar kjem denne hangen til ? erkl?re seg for ein stat fr?, sj?lv der jihadistane ikkje kontrollerer noko territorium? Lia peikar p? at islamistiske protostatar meir enn noko anna er ideologiske prosjekt, basert p? ideen om at den muslimske verda m? frigjerast fr? vestleg okkupasjon – i bokstavleg eller overf?rt tyding – slik at sharia kan innf?rast. ? kontrollere eit bestemt territorium blir i den samanhengen mindre viktig.
? Det er ikkje slik at territoriet er likegyldig for jihadistane, men synet deira p? territorium er heilt annleis enn hj? til d?mes etniske oppr?rsgrupper, der territoriet dei sl?st for, er heilt sentralt. For militante islamistar vil det ? sl?st i Kurdistan, Afghanistan eller Syria vere likeverdig, ideologisk sett. Men nokre territorium er likevel viktigare enn andre. Jihadistane legg vekt p? omr?de som har spelt ei sentral rolle i islamsk historie, som Andalus i vest, Sham-omr?det i Midtausten til Khorasan i aust. Dei har stor symbolsk verdi, men aller viktigast er dei tre heilage stadene i islam: Jerusalem, Mekka og Medina. Dess n?rare ein kjem desse omr?da, dess betre, seier han.
Samstundes peikar han p? at det ikkje n?dvendigvis er noko spesielt islamsk over protostaten som fenomen. Ogs? andre former for oppr?r har det same m?let om ? overf?re lojalitet fr? staten til oppr?rarane, og dermed erstatte staten med ein ny stat.
? IRA la til d?mes stor vekt p? ? drive ein type ?politiverksemd? i arbeidarklassestroka der dei hadde st?rst kontroll.
Konkurrerer om framandkrigarar
Eit kjenneteikn ved dei islamistiske protostatane er at dei er sv?rt internasjonalt orienterte. Den aggressive framferda deira er eit ledd i ein strategi for ? trekkje til seg krigarar, pengar og materiell fr? eit internasjonalt nettverk av st?ttespelarar. Samstundes har den same aggressiviteten vist seg ? vere kimen til undergang for fleire av protostatane. Kompromisslaus ideologi kan vise internasjonale st?ttespelarar at ein meiner alvor, men er ikkje alltid den beste garantien for ? byggje ein velfungerande stat som har st?tte i lokalbefolkninga, noko fleire av dei islamistiske statsprosjekta har f?tt merke.
? Dei lokale innbyggjarane er gjerne mindre ideologisk ivrige enn framandkrigarane, som kjem nettopp for ? gje uttrykk for den ideologiske overtydinga si. Nokre grupper har oppdaga at det ikkje er lurt ? g? for raskt fram med ? innf?re sharia mellom innbyggjarane. Eg trur at behovet for ? demonstrere ideologisk reinleik for omverda, ofte kan overk?yre andre omsyn, seier Lia.
IS i vekst
Av dei 19 protostatane p? lista er n?r halvparten blitt etablerte etter den arabiske v?ren i 2011. Borgarkrigen i Syria har mykje skuld i dette, saman med svekkinga av statsstrukturane i regionen. I tillegg vart store mengder v?pen som tidlegare var eigde av diktatoren Muammar al-Gaddafi, spreidde til andre regionale konfliktsoner etter samanbrotet i Libya. Lia ser ingen teikn til at fenomenet vil avta med det f?rste, sj?lv om protostatane kanskje vil bli f?rre som f?lgje av at dei st?rre sluker dei sm?.
? IS har vakse p? mange m?tar, fordi dei allereie var store d? borgarkrigen i Syria tok til. Dei hadde pengar og eit internasjonalt nettverk som gjorde dei i stand til ? utnytte situasjonen, og dei overtok omr?de som allereie var velutvikla og hadde ei rekkje institusjonar. IS er opptekne av ? vise at dei kan drive desse offentlege tenestene vel s? bra som det korrupte regimet dei har erstatta.
N?r vi i Noreg h?yrer mest om dei brutale handlingane IS st?r bak, og mindre om statsbygginga, har det ? gjere med kva vestlege media finn det interessant ? formidle, if?lgje Lia.
? I borgarkrigar er dessverre ekstrem brutalitet p? alle sider noks? vanleg. Det spesielle med IS er at dei dokumenterer det og skryter av det, p? ein m?te Assad-regimet, som st?r bak dei aller fleste drapa, ikkje gjer. Eg trur IS er s? n?ye med ? dokumentere kva dei gjer fordi dei meiner det gjev dei kredibilitet hos st?ttespelarar og potensielle sympatis?rar. Men handlingane deira st?r alltid i ein kontekst, som ikkje alltid kjem fram i vestlege media, seier Brynjar Lia.